Od dynamitu do nagrody, czyli broń, altruizm i kontrowersje: nagroda Nobla dawniej i dziś

W 1866 roku w niemieckim mieście Krümmel szwedzki uczony Alfred Nobel wynalazł dynamit, będący niczym innym, jak rozwiązaniem na bezpieczne i kontrolowane wykorzystanie nitrogliceryny – substancji ze swej natury bardzo wrażliwej na wstrząsy. W ciągu całego swojego życia Nobel uzyskał ponad trzysta patentów na swoje wynalazki i nie wahał się czerpać ogromnych korzyści materialnych ze swojej własności oraz z innych inwestycji – w tym ze znanej szwedzkiej fabryki broni Bofors.

Według często przytaczanej opowieści, w roku 1888 Nobel miał przeczytać w pewnej paryskiej gazecie swój własny nekrolog pod tytułem „Handlarz śmiercią nie żyje”. I choć autor wpisu pomylił Alfreda z jego faktycznie zmarłym bratem Ludwikiem, szwedzki przedsiębiorca zacząć zastanawiać się, jak zostanie zapamiętany i jaką ocenę otrzyma jego dziedzictwo. W 1895 roku, przed swoją śmiercią, bezdzietny kawaler Alfred Nobel ogłosił w testamencie przeznaczenie własnego majątku na potrzeby fundacji, która z wypracowanych odsetek będzie co roku przyznawać nagrody za znaczny wkład w rozwój ludzkości w pięciu dziedzinach: fizyka, chemia, fizjologia lub medycyna, literatura oraz działania na rzecz pokoju. Mamy tu zatem do czynienia z przypadkiem osoby, która wykorzystała zgromadzony za życia majątek – pochodzący zarówno z produkcji przeznaczonej do celów pokojowych, jak i stricte wojennych – na cele charytatywne.

Przez 120 lat przyznawania nagrody nie obyło się bez kontrowersji – na liście laureatów znaleźć można nie tylko nazwiska osób, które wykorzystywały swoje badania w jednoznacznie negatywnych celach, lecz również laureatów, którym wyróżnienia nadawano niejako „na wyrost” w nadziei na przyszłe osiągnięcia. Przykładowo, niemiecki chemik Fritz Haber, który przed pierwszą wojną światową zajmował się badaniami nad substancjami lotnymi, w czasie Wielkiej Wojny był odpowiedzialny za produkcję gazów bojowych – a nagrodę otrzymał w 1918 roku, więc już po zakończeniu tego wyniszczającego konfliktu. Dodatkowo, portugalski neurolog Egas Moniz otrzymał w 1949 roku wyróżnienie za prace nad lobotomią, która już w tamtych czasach uważana była za zabieg wysoce kontrowersyjny, a dziś nierzadko wręcz barbarzyński. Wreszcie, pokojowa nagroda Nobla niejednokrotnie wręczana była nie jako zwieńczenie faktycznych zasług, lecz jako zachęta do rozwiązania trwającego konfliktu. Było tak choćby w roku 1973, kiedy nagrodę przyznano równocześnie amerykańskiemu dyplomacie Henry’emu Kissingerowi oraz wietnamskiemu politykowi Lê Đức Thọ za zawieszenie broni, choć wojna jeszcze trwała, jak również w roku 1994, kiedy to wyróżnienie przypadło Jasirowi Arafatowi, Szymonowi Peresowi oraz Icchakowi Rabinowi – inicjatorom jakże potrzebnych rozmów pokojowych na Bliskim Wschodzie, w trakcie których jednak m. in. pominięto sytuację palestyńskich uchodźców.

Nie mniej kontrowersyjnie było w przypadku literackiego Nobla. Na początku laury przypadały przede wszystkim pisarzom nordyckim, w wyniku czego członkom wyłaniającej nominatów Akademii Szwedzkiej stawiano zarzuty "skandynawskocentryczności". Gdy nagrody zaczęły być przyznawane przede wszystkim twórcom szeroko rozumianego świata zachodniego, podnoszono argumenty o zamykaniu się na literaturę innych kontynentów i kultur. Dziś z kolei można usłyszeć odwrotne oskarżenia, jakoby Szwedzi usilnie premiowali egzotyczną literaturę kosztem europejskiej w imię politycznej poprawności. Jak widać, nawet nagradzanie literatury może zostać potraktowane jako oręż walki światopoglądowej.

Dowodem na znaczący wkład spuścizny szwedzkiego wynalazcy i filantropa jest istnienie nagród, będących swoistą parodią tych najbardziej znanych globalnych wyróżnień – mowa o nagrodach Ig Nobla.  Na pierwszy rzut oka laika wydają się one absurdalne i nieprzydatne, lecz po głębszym zapoznaniu się z tematem, w większości przypadków badania te mają rzeczywistą naukową podbudowę. Można tylko przytoczyć kilka co pikantniejszych smaczków:      

Lecz zostawmy na boku humor: nie da się zaprzeczyć, że decyzja Alfreda Nobla o ustanowieniu wyróżnienia przyniosła światu wiele dobrego. Otrzymana nagroda – poza splendorem niosąca z sobą również okrągłą sumę dziewięciu milionów koron szwedzkich – pozwala wybitnym umysłom pracować nad kolejnymi ulepszeniami i mniej się martwić o pozyskiwanie finansowania. A zatem pieniądze zarobione na materiałach wybuchowych i broni mogą służyć ludzkości w zdecydowanie dobry sposób.

Autorem tekstu jest dr Maciej Zborowski - ekspert Wyższej Szkoły Bankowej w Gdyni, dziekan Wydziału Społeczno-Humanistycznego. Na codzień zajmuje się aktualnymi problemami z zakresu skandynawistyki, rusycystyki, stosunków międzynarodowych i turystyki.