O bezwarunkowym dochodzie podstawowym kilka słów

W ostatnich latach w wielu krajach na świecie coraz częściej pojawiają się głosy sugerujące potrzebę wprowadzenie tzw. dochodu bezwarunkowego, zwanego również inaczej dochodem podstawowym lub dochodem gwarantowanym. Stanowi on sumę pieniędzy, które dana osoba otrzymuje od państwa bezwarunkowo. Przez brak jakichkolwiek warunków należy tutaj rozumieć otrzymywanie comiesięcznej "wypłaty" niezależnie od tego, czy dana osoba pracuje i uzyskuje jakieś zarobki, czy też nie posiada żadnego źródła dochodu. Bezwarunkowy dochód podstawowy jest zatem minimum środków pieniężnych jakie ma otrzymywać każdy obywatel kraju. Należy tutaj zauważyć, iż ma to dotyczyć zarówno osób dorosłych jak i dzieci.

W latach 2017-2018 w Finlandii 2 tys. losowo wybranych bezrobotnych zaoferowano kwotę 560 Euro miesięcznie. Osoby te otrzymywały środki bezwarunkowo, nawet w sytuacji, gdy znalazły pracę. Innym krajem, który wdrożył pilotaż była Kanada. Chodzi tutaj o region Ontario, gdzie w 2017 roku testy objęły około 4 tysiące osób. Program objął osoby niezależnie od tego czy pracują czy też nie. Pomimo iż projekt miał trwać trzy lata został przerwany po kilku miesiącach, z uwagi na decyzje urzędników. Działania takie miały miejsce w Stanach Zjednoczonych, gdzie w jednym z kalifornijskich miast pomiędzy lutym 2019 roku a styczniem 2020 roku ponad stu osobom oddano do dyspozycji kartę, która co miesiąc była zasilana środkami w wysokości 500 dolarów.

Jednym z najnowszych przykładów krajów, które rozważają wprowadzenie narzędzia podobnego do dochodu podstawowego są Niemcy. W lipcu 2022 roku niemiecki minister pracy zapowiedział likwidację aktualnego systemu zasiłków dla bezrobotnych i wprowadzenia dochodu zwanego obywatelskim. Aktualnie, aby otrzymać zasiłek trzeba spełnić określone kryteria. W przypadku nowego narzędzia, mają one zostać bardzo ograniczone np. osoba będzie mogła odmówić pracy w określonych warunkach i nie utracić prawa do otrzymania środków (około 600 Euro). Z uwagi na pewne warunki ograniczające planowany dochód obywatelski nie stanowi w pełni dochodu gwarantowanego, jednak w rzeczywistości niewiele się od niego różni.

Również i w naszym kraju co jakiś czas pojawiają się pomysły przetestowania rozwiązań związanych z dochodem bezwarunkowym. Jednym z najgłośniejszych projektów była zeszłoroczna zapowiedź testów BDP w województwie warmińsko-mazurskim. Według dotychczasowych planów kwota miesięcznego dochodu miałaby wynosić 1300 zł miesięcznie i objąć swoim zakresem kilka tysięcy osób.

Eksperyment w Finlandii pokazał, iż dochód podstawowy nie wpłynął znacząco na większą aktywność zawodową wśród badanych. Należy jednak zauważyć, iż znacznie zwiększał się ich poziom bezpieczeństwa. Badania kanadyjskie były zbyt krótkie, żeby wyciągać z nich wiążące wnioski, jednak urzędnicy, którzy zakończyli program argumentowali, iż program został zakończony, gdyż nie poprawiał sytuacji badanych. Z kolei eksperyment w USA w Kalifornii pozwolił na wyciągnięcie zupełnie innych wniosków - mianowicie w badanej grupie obniżył się poziom bezrobocia, a wiele osób wyszło z długów. Program ten jednak był realizowany na bardzo małej grupie, która obejmowała zaledwie 125 osób.

Wiele programów trwa lub jest wdrażanych, więc w kolejnych latach należy spodziewać się kolejnych wyników badań. Efektywność dochodu gwarantowanego zależy jednak w dużej mierze od uwarunkowań kulturowych. Nie bez znaczenia jest również fakt istnienia innych form pomocy społecznej czy systemu zasiłków poza dochodem bezwarunkowym, gdyż to one wpływają na aktywność zawodową i postrzeganie tego narzędzia przez jego beneficjentów.

Kwestia wyrównania szans i zmniejszania nierówności w społeczeństwie to główne elementy, na które zwraca się uwagę przy mówieniu o wprowadzeniu dochodu podstawowego. O czym jednak musimy myśleć i co mieć na uwadze, mówiąc o bezwarunkowym dochodzie podstawowym?

Główną kwestią naszych rozważań powinien być ogromny postęp technologiczny. W ostatnich miesiącach przyspiesza on również dzięki rozwojowi sztucznej inteligencji. Tak szybkie zmiany są przyczyną automatyzacji wielu czynności oraz procesów - co powoduje likwidację pewnych zawodów, a tym samym zmusza określone grupy zawodowe do przekwalifikowywania się. To z kolei wymaga czasu i zapewnienia osobom środków na codzienne funkcjonowanie. Problemy związane z przekwalifikowaniem się występowały od zawsze, jednak wydaje się, iż natężenie tego procesu w ostatnich latach wzrasta.

Istnieje również ryzyko, iż część osób, pomimo podjętej próby rozszerzenia czy zmiany kwalifikacji nie znajdzie nowego zajęcia. Długotrwałe i znaczne bezrobocie, poza problemami społecznymi, prowadzi również do ograniczania wydatków - a to już może stanowić istotny problem dla gospodarki, gdyż kwestia konsumpcji stanowi istotny czynnik wpływający na szeroko rozumiany biznes.

Musimy też przyjąć, że dochód bezwarunkowy może prowadzić do bierności zawodowej wśród wielu osób wskutek braku motywacji do poszukiwania pracy. Tu jednak wiele będzie tutaj zależało od uwarunkowań kulturowych i podejścia do aktywności zawodowej.

A co ze źródłami finansowania dochodu gwarantowanego? Środki na ten cel muszą zostać sfinansowane z podatków płaconych przez firmy i osoby pracujące. A to generuje dwa kolejne ryzyka. Jedno z nich stanowi wystarczająca wysokość środków, która pozwoli na swobodne finansowanie dochodu gwarantowanego. Drugie jest związane z osobami pracującymi, a raczej ich nastawieniem do pozostawania aktywnymi zawodowo.

Zjawisko dochodu bezwarunkowego stanowi nowe i nieznane zagadnienie, zarówno pod kątem społecznym jak i ekonomicznym. Wiele krajów próbuje minimalizować ryzyka tego działania poprzez przeprowadzanie testów, jednak do tej pory obejmowały one stosunkowo niewielkie grupy a same badania były prowadzone w zbyt krótkim okresie, abyśmy mogli jednoznacznie określić ich efekty. Co przyniosą testy w Polsce? Być może dowiemy się niedługo.