Główną ideą spółdzielni energetycznej jest umożliwienie produkcji oraz konsumpcji energii na poziomie lokalnym. Docelowo ma zapewnić niezależność energetyczną bez względu na panującą koniunkturę geopolityczną, która powoduje obserwowane braki węgla, ropy oraz gazu. Również z punktu widzenia sektora rolniczego spółdzielnia energetyczna może stanowić skuteczny instrument zabezpieczenia efektów pracy, to jest hodowli i upraw przed kryzysem energetycznym. Nowelizacja krajowego ustawodawstwa jest wyrazem konieczności dostosowania polskiego prawa do dyrektywy Unii Europejskiej określanej jako RED II, która zakłada tworzenie społeczności energetycznych w obszarze odnawialnych źródeł energii.
Czy zmiany są potrzebne? Pomijając warstwę prawną, zmiany są konieczne ze względu za dualną naturę problemów sektora energetycznego, tj. uwarunkowania egzogenne, pochodzące z zewnątrz w postaci dynamiki otoczenia międzynarodowego spowodowanego wojną w Ukrainie oraz determinanty endogenne, czyli elementy będące częścią wewnętrznej, polskiej specyfiki. Czy coś realnie się zmieni? Trudno obecne ferować wyroki w tej kwestii. Efekt finalny będzie zależał zarówno od jakości kodyfikacji rozwiązań prawnych oraz od poziomu zaufania i chęci uczestniczenia społeczeństwa w tym projekcie.
Zakres uwarunkowań
Polska nie jest samotną wyspą, zatem ucieczka od globalnego kierunku zmian w sektorze energii nie jest możliwa. W makroskali ogólny kontekst kształtuje demografia. Interaktywna prezentacja Stepping Up Trade Leadership, przygotowana przez think-tank Center for Strategic & International Studies wizualizuje zmianę wielkości klasy średniej w wyznaczonych makroregionach. Dla obszaru Azji Wschodniej i Południowej zasobnej demograficznie w 4,5 miliarda ludzi, klasa średnia stanowiła 26,6% w skali globu w roku 2010, natomiast prognoza statystyczna na rok 2030 mówi o wielkości 55,3%. Wzrost tego wskaźnika jest równoznaczny ze wzrostem zapotrzebowania na energię w zamożniejszym społeczeństwie. Zachodnie instytucje badawcze bardzo zgrabnie konkludują tą tendencję, mówiąc o wzroście rywalizacji o nośniki energii pomiędzy Północną Hemisferą, a globalnym południem.
Zarysowując kontekst sytuacji w bliższym nam regionie geograficznym klarownym jest, że Unia Europejska obecny kryzys energetyczny oraz źródła OZE traktuje bardzo poważnie. Planowane jest doinwestowanie sektora energii kwotą 300 mld euro do roku 2030 poprzez plan REPowerEU. Potwierdzenie tego podejścia stanowi również EU Solar Strategy, mające za zadanie podwojenie mocy fotowoltaiki do 2025 r., w tym łączną instalację 600 GW mocy w perspektywie 2030 r.
Rozważana jest opcja realizacji zapotrzebowania w energię elektryczną wysoko uprzemysłowionego obszaru Unii Europejskiej z pomocą innych państw. W wyniku procesu selekcji kooperanta w obszarze Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej (MENA) wskazano Maroko jako potencjalnego kandydata. Powyższy wątek omawia raport instytucji NATO Energy Security Centre of Excellence zatytułowany “North Africa and the European Union: An option for technically controllable and politically reliable solar electricity supply”. Do realizacji wspomnianego konceptu konieczna jest budowa interkonektorów oraz elektroenergetycznej sieci transkontynentalnej.
Będąc w tematyce problemów z jakimi boryka się infrastruktura europejska warto przytoczyć zamieszczoną w Financial Times opinię szefa Eon, Leonharda Birnbauma. W jego ocenie Europa, aby poradzić sobie ze wzrostem zapotrzebowania na energię odnawialną, musi rozbudować zdolności przesyłowe sieci inwestycjami wielkości 34-39 mld euro rocznie do 2030 r.
Również unijny rynek gazu ziemnego nie jest wolny od przewidywanych deficytów. Raport Międzynarodowej Agencji Energii (IEA), opublikowany w grudniu 2022 r. pt. „How to Avoid Gas Shortages in the European Union in 2023” konkluduje, że w 2023 roku państwa UE staną w obliczu potencjalnego niedoboru prawie 30 mld m3 gazu ziemnego. Można uniknąć tego ryzyka poprzez podjęcie wspólnego wysiłku na rzecz poprawy efektywności energetycznej. Trudna do pokonania luka podażowo-popytowa wymusza podjęcie działań w celu uniknięcia ryzyka niedoboru gazu ziemnego w sezonie grzewczym 2023-2024.
Teoria: czego oczekujemy?
Nowelizacja ustawy o OZE i rozszerzenie zakresu działalności spółdzielni energetycznych o wytwarzanie elektryczności, biometanu oraz biowodoru w samej idei jest dobrym pomysłem, ponieważ jak pokazują inne opinie eksperckie w Polsce mamy identyczne problemy, jak te opisane w odniesieniu do szerokiego kontekstu sytuacji. W gruncie rzeczy nie jest możliwa ucieczka od kierunku modernizacyjnego, bowiem tylko nowatorskie rozwiązania mogą uchronić nas w przyszłości przed kolejnym kryzysem energetycznym.
Idea spółdzielni energetycznych, powinna być przejawem zmiany aparatu pojęciowego dywersyfikacji, rozbudowanej o prosumencką zdolność wytwarzania energii dzięki technologii. Dotychczasowo dywersyfikację postrzegano jako różnicowanie kierunków, dróg transportowych oraz źródeł dostaw surowców energii.
Spółdzielnie energetyczne mogą również pomóc w rozwiązaniu dylematu, którym to działaniom modernizującym sieć przesyłową nadać charakter priorytetowy i tym samym zoptymalizować koszty budowy sieci o rozproszonym charakterze. Zapisy ustawowe, ze względu na grupę docelową sprawiają, że bezpośrednim beneficjentem są obszary wiejskie. Z racji natury konstruktu społecznego Polski około 60% mieszkańców przebywa w miastach, natomiast pozostałe 40% obywateli jest związanych ze wsią. Podstawowe rozróżnienie pomiędzy obszarami wiejskimi oraz miejskimi umożliwia nadanie pierwszeństwu rozbudowy technologii OZE poza wielkimi aglomeracjami, wszędzie tam gdzie taką potrzebę zgłoszą lokalne społeczności.
Zakresem zdolności generacyjnych w ramach fotowoltaiki osiągnęliśmy nadpodaż, będącą fundamentem bezpieczeństwa, lecz to pojęcie również należy wdrażać w kontekście zdolności przesyłowych. Rozgraniczenie inwestycji na te, które trzeba rozpocząć oraz te, które mogą poczekać będzie pomocne w rozwiązaniu poważnego problemu infrastrukturalnego. Jest obserwowalny ogromny wzrost liczby odmów przyłączenia do sieci nowych źródeł OZE. Na przełomie lat 2021/2022 było to blisko 3,5 tysiąca odmów. Powodem jest wyczerpanie możliwości przyłączenia nowych instalacji do systemu elektroenergetycznego w niektórych lokalizacjach. W myśl danych portalu WysokieNapięcie.pl już w maju 2022 r. moc zainstalowana w ramach fotowoltaiki przekroczyła próg 10 GW. Ulokowana na dachach polskich domów moc stanowi dwukrotność węglowej elektrowni Bełchatów. Na poziomie prosumenckim zrealizowaliśmy założenia planu „Polityka energetyczna Polski do 2040 roku” blisko z 20-letnim wyprzedzeniem.
W całej palecie wymienionych rozwiązań nie można pominąć sektora gazowego. Również w tym zakresie spółdzielnie energetyczne mogą pełnić istotną rolę. Polska lokuje się w piątce państw Unii Europejskiej z największym potencjałem produkcji biogazu. Ilość tego paliwa, pochodzącego ze źródeł odnawialnych jest szacowana w przedziale od 8 do 10 mld m3 w skali roku, zatem jest to równowartość Baltic Pipe. Potraktowanie biometanu jako paliwa odnawialnego w perspektywie długoterminowej, tak jak zrobili to Hiszpanie lub Francuzi wpisywałoby nasz kraj w strategię REPowerEU, która w zakresie biogazu zakłada produkcję w UE minimum 35 mld m3 tego nośnika energii rocznie do 2030 r.
Podsumowując rozważania dotyczące deficytowych obszarów krajowej energetyki, najbardziej oczekiwanym efektem realizacji zamysłu spółdzielni energetycznych byłaby trwała zmiana tzw. kultury energetycznej. Nadmienię, że książka wyd. PWN, autorstwa Z. Łuckiego oraz W. Misiaka pt. „Energetyka a społeczeństwo. Aspekty socjologiczne” w roku 2010 klasyfikowała rodzimą kulturę energetyczną jako węglową, obok takich państw jak Chiny, RPA, Indie oraz Australia.
Praktyka: co otrzymujemy?
Komentarze środowiska prawniczego adresowane względem aktualnych rozwiązań, dotyczących spółdzielni energetycznych wskazują, że realizacja projektu może być stopowana przez wewnętrzne rozbieżności. Pierwszym problemem jest fakt, że spółdzielnia energetyczna nie jest transpozycją dyrektywy RED II, co może generować problem ze wsparciem finansowym projektu środkami unijnymi.
Kolejny aspekt problemowy jest związany z obecnymi przepisami ustawy o OZE, w myśl których spółdzielnia może wytwarzać energię jedynie na własne potrzeby, lecz nie może już jej sprzedawać. Praktycznie oznacza to, że w sensie mentalnym i normatywnym państwo dalej zostaje rynkowym monopolistą w zakresie wytwarzania energii, pomimo zdolności technologicznych po stronie prosumenckiej.
Również rozczarowujący jest wysoki próg pokrycia wewnętrznego zapotrzebowania na elektryczność z OZE, określany na pułapie nie mniejszym niż 70% rocznego zużycia energii elektrycznej przez członków spółdzielni. Pierwszoplanowo wymóg ten podnosi koszty inwestycyjne, zmniejszając opłacalność przedsięwzięcia. Długofalowy skutek zaporowego kryterium rozwiewa wszelkie złudzenia, dotyczące oddolnej rozbudowy sieci przesyłowej, będącej warunkiem sine qua non rozwoju gospodarczego oraz wdrożenia pełnej gamy OZE w skali kraju.
Koncepcja spółdzielni energetycznej oddaje obecnego ducha epoki, w której dzięki rozwojowi technologicznemu jesteśmy nie tylko konsumentami rynku energii ale również producentami. Decentralizacja infrastruktury energetycznej stanowiąca immanentną cechę sektora OZE, również powinna sprzyjać zwiększeniu poziomu bezpieczeństwa energetycznego. Czas pokaże czy realizacja zamysłu sprosta oczekiwaniom.
AUTOR ARTYKUŁU
Autorem tekstu jest dr Łukasz Gajewski, politolog z grupy ekspertów w Wyższej Szkole Bankowej we Wrocławiu. Zajmuje się aktualnymi problemami związanymi z bezpieczeństwem państwa i kierunkami polityki zagranicznej, a także m.in. zagadnieniami z zakresu bezpieczeństwa energetycznego Polski.
Autorem tekstu jest dr Łukasz Gajewski, politolog z grupy ekspertów w Wyższej Szkole Bankowej we Wrocławiu. Zajmuje się aktualnymi problemami związanymi z bezpieczeństwem państwa i kierunkami polityki zagranicznej, a także m.in. zagadnieniami z zakresu bezpieczeństwa energetycznego Polski.
Kliknij i przejdź do profilu eksperta.
Grafika wykorzystana w nagłówku - Pixabay.com
